Triduum Paschalne – jedno wielkie święto zwycięstwa życia nad śmiercią

Okres Wielkiego Postu ma za zadanie przygotować chrześcijan na przeżywanie Świąt Wielkanocnych. Wielu uczestniczyło w nabożeństwach wielkopostnych. Wielu też podejmowało specjalne postanowienia, by okres ten przyniósł większe owoce w ich życiu, będąc tym samym źródłem dodatkowej radości z nadchodzących świąt. Kiedy jednak zapytamy zwykłego zjadacza chleba, o jakie święta chodzi, wchodząc nieco w szczegóły, możemy być nieraz zdziwieni z niepełnej znajomości treści tych świąt. Stąd nigdy nie jest za mało mówić o ich istocie i przesłaniu, nie szczędząc pióra czy klawiatury komputera, nawet jeśli czynimy to każdego roku.

Kościół w swych oficjalnych wypowiedziach mόwi o nich: „największe misteria ludzkiego odkupienia”, „święto świąt”, „uroczystość uroczystości”, „Wielka Niedziela”, „Triduum Paschalne” (Katechizm Kościoła Katolickiego, 1169), „kulminacja życia liturgicznego”, „największe misteria ludzkiego odkupienia” (Kongregacja Kultu Bożego, List Okόlny o przygotowaniu i obchodzeniu Świąt Paschalnych, 38). Wszystkie te nazwy wyrażają ich istotę: chodzi o coś najważniejszego w Chrześcijaństwie, o coś, co stanowi fundament, bez którego wszystko inne traci swój sens. Są to święta celebracji męki, śmierci i zmartwychwstania Chrystusa, celebracji wydarzeń, które zmieniły bieg całej ludzkości i otworzyły perspektywę tworzenia nowej cywilizacji (miłości), niespotykanej dotychczas w historii, bez względu na to, czy ktoś w to wierzy czy nie. Ich treść jest tak bogata, że trzeba je rozpatrywać w wielu aspektach; a ponadto, ze względu na to, iż zostały dokonane w ludzkiej historii przez Boga, który stał się „jednym z nas”, podlega logicznej kolejności wydarzeń, w jakich miały miejsce, rozciągając się na kolejne dni: czwartek, piątek, sobotę i niedzielę.

Musimy jednak zacząć od przybliżenia żydowskiego sposobu liczenia czasu – trwania doby. Dla nas dzień zaczyna się rankiem, trwa do wieczora i wchodzi w noc. Dla Żyda doba zaczynała się zmierzchem, trwała przez noc, przez poranek i dzień. Kończyła się kolejnym zmierzchem. Żydowski szabat zaczynał się w piątek wieczorem. W opisie stworzenia świata – to jest odbicie żydowskiej kultury – po każdym dniu jest refren: „I tak upłynął wieczór i poranek – dzień pierwszy.” (Rdz 1,5b) My byśmy powiedzieli poranek i wieczór, ale tam jest konsekwentnie „wieczór i poranek”.

Z tradycji żydowskiej czerpie nasza liturgia i liturgiczny sposób liczenia czasu. Każda niedziela (i każde ważniejsze święto) zaczyna się poprzedniego dnia wieczorem. O Triduum Paschalnym mówimy, że są to święta i pamiątka męki, śmierci i zmartwychwstania. Pierwszy dzień to męka, drugi dzień to śmierć, trzeci dzień to zmartwychwstanie.

Pascha Chrystusa

Mimo tej rozpiętości w trzech dniach, Kościόł jednak woli je brać pod wspόlny mianownik, nazywając je jednym wielkim świętem: Triduum Paschalnym. „Triduum”, z łaciny, znaczy „trzy dni”, ponieważ mowa o wydarzeniach zbawczych Chrystusa mających miejsce w ciągu trzech dni (Wielki Czwartek, Wielki Piątek i Wielka Sobota, a właściwie Wigilia Paschalna); „paschalne”, ponieważ ich istota wyraża się w tym, co nazywa się „Paschą” Chrystusa, tj. ofiarą Jego męki i śmierci na krzyżu, która dopełniona w Jego zmartwychwstaniu przynosi ludzkości rzeczywiste wyzwolenie z grzechu i śmierci (zbawienie) oraz nadzieję życia wiecznego.

Historycznie święto to ukształtowało się najwcześniej w liturgii Kościoła, nawiązując do bogatej spuścizny żydowskiej, Starego Testamentu (Wyj 12,1-14), z której to tradycji poniekąd wyrosło i w której przybrało swój znaczenieniowy kontekst. Kluczem jest świętowanie Paschy żydowskiej, uroczystości upamiętniającej historyczne wyjście (z hebr. pesaq, gr. pascha, łac. exodus) Izraelitów z długoletniej niewoli egipskiej (ok. 1445 przed Chrystusem), uroczystości, która z kolei ma swe starsze korzenie w dawniejszych zwyczajach składania ofiar w okresie przesilenia wiosennego, kiedy sami Izraelici byli jeszcze nomadami (koczownikami), i z płodów ziemi, kiedy później byli już rolnikami.

Żydowska Pascha

Fakt wyjścia Izraelitόw z niewoli egipskiej przy pomocy potężnej ręki Bożej jest momentem kluczowym w zrozumieniu głębszego znaczenia Świąt Paschalnych. Po kilkuset latach (ok. 430 lat) trwającej niewoli narodu izraelskiego w Egipcie Bόg-Jahwe organizuje jego wielkie wyzwolenie. Faraon po doświadczeniu dziesięciu plag, szczególnie tej ostatniej, gdzie wymarli wszyscy pierworodni Egipcjanie, włącznie z synem samego faraona, zgodził się wreszcie na wypuszczenie niewolnikόw izraelskich ze swego kraju. Sam moment zgody był zaskoczeniem dla wszystkich, wobec wcześniejszych jego kategorycznych odmów, więc należało działać szybko, by faraon nie zmienił swego zdania.

Wcześniej już Izraelczycy byli zabezpieczeni przed niszczycielską ręką Boga, ponieważ – zgodnie z pouczeniem Bożym – odrzwia ich domostw były naznaczone krwią jednorocznego baranka, którą każda rodzina miała ofiarować Bogu i spożyć jeszcze tej samej nocy przed wyjściem. Jahwe, widząc krew, omijał ich domostwa, rażąc śmiercią pierworodnych tylko domy egipskie. W takiej atmosferze spożyto pierwszą Paschę, na cześć wyjścia Izraelitόw z niewoli egipskiej. Pośpiech sprawił, że spożywano ją na stojąco, mając biodra przepasane i przygotowany cały dobytek. Późniejsze wydarzenia potwierdziły, że faraon jednak zmienił zdanie, zdając sobie sprawę z wielkiej straty niewolnikόw dla swego kraju i zorganizował pościg, który skończył się dramatycznie – klęską jego wojsk zalanych falami Morza Czerwonego.

Jezus barankiem ofiarnym

Jednak najważniejsze było powiązanie uczty paschalnej z tym wydarzeniem wyjścia Izraelitów z niewoli egipskiej i nadanie mu charakteru uroczystego święta, które należało potem celebrować przez pokolenia, wspominając wielkie dzieło wyzwolenia politycznego, jakiego Jahwe dokonał wśród swego ludu. Jezus Chrystus, bazując właśnie na tym święcie, nadał mu nowego duchowego znaczenia. On sam miał stać się barankiem złożonym w ofierze podczas Paschy, Barankiem Paschalnym, którego ofiara miała przynieść wyzwolenie z większego zniewolenia, niż polityczne, zniewolenia grzechu.

Najpierw sprawował z uczniami Paschę, ustanawiając podczas niej Eucharystię, nową bezkrwawą ofiarę z samego siebie pod postaciami chleba i wina (Wielki Czwartek), którą zaraz następnego dnia złożył ze swego ciała i krwi na krzyżu (Wielki Piątek). Jego krew w ten sposób miała skrapiać dusze wszelkich pokoleń ludzkich, ratując ich przed wiecznym potępieniem, co jest szczególnym udziałem każdego, kto partycypuje w Eucharystii. Gwarantem przyjęcia samej ofiary przez Boga miało być ostateczne pokonanie śmierci poprzez zmartwychwstanie Chrystusa, które zgodnie z Jego zapowiedziami i z Pismem miało miejsce trzeciego dnia po Jego śmierci krzyżowej (Wielka Sobota – Wigilia Paschalna). W ten sposób wydarzenia dokonane na krzyżu w oparciu o ryty Starego Testamentu, stały się wydarzeniami paschalnymi, zwycięstwem Chrystusa nad śmiercią, jednym wielkim świętem całego Chrześcijaństwa – zwycięstwa życia nad śmiercią.

Chrystus naszą Paschą

Po takim szczegółowym wstępie właściwie już wszystko jest jasne, co się dzieje podczas liturgii Triduum Paschalnego, i wiadomo dlaczego dokumenty Kościoła nazywają je „kulminacją życia liturgicznego”: bo dotyczą samej istoty Chrześcijaństwa – zmartwychwstania Chrystusa i zwycięstwa życia. Jeszcze jedną rzecz trzeba wyjaśnić dla lepszego zrozumienia ich przebiegu: stosownie do sposobu żydowskiej tradycji dni były liczone od zapadnięcia zmroku – od czwartku wieczora do piątku wieczora (1 dzień), od piątku wieczora do soboty wieczora (2 dzień), od soboty wieczora do niedzieli wieczora (3 dzień).

Kościόł po części przejął tę tradycję, rozpoczynając uroczyste dni od Nieszporów (modlitw wieczornych) dnia poprzedniego, mówiąc tu też o tzw. Wigilii. Stąd należy mówić o celebracji trzech dni (Triduum), w których dokonuje się Pascha Chrystusa: – Wielki Czwartek jest dniem ustanowienia Eucharystii a zarazem Sakramentu Kapłaństwa, który tę Eucharystię sprawia; – Wielki Piątek jest dniem przeżywania męki i śmierci Chrystusa na krzyżu; – Wielka Sobota jest dniem ciszy i spoczywania Jezusa w grobie, zapowiadając wielką Wigilię Paschalną Zmartwychwstania Pańskiego, która ma miejsce z soboty na niedzielę i jest nazywana Wielką Nocą, stąd też się wzięła inna polska nazwa Świąt Paschalnych: Święta Wielkanocne.

Liturgia Triduum Paschalnego

Nic też dziwnego, że uroczystości podczas Triduum Paschalnego odbywają się wieczorem, co według liturgicznej poprawności powinno następować po zapadnięciu zmroku. Wszystkie celebrowane w niej ryty starają się oddać prawdę poszczególnych dni, oddając atmosferę samych wydarzeń, które miały miejsce za sprawą Chrystusa.

Triduum Paschalne rozpoczyna wieczorna liturgia Wielkiego Czwartku, która mόwi o ustanowieniu Najświętszego Sakramentu Eucharystii, jako znaku Bożej miłości. Zarówno czytania jak i obrzędy tego dnia podkreślają służebną postawę Chrystusa, który przepasuje się prześcieradłem i myje uczniom nogi, każąc im w tym naśladować siebie. W relacji trzech Ewangelistów (Mateusza, Marka i Łukasza, tzw. Ewangelie synoptyczne) to była właśnie żydowska uczta paschalna, którą Jezus spożył ze swymi uczniami w przeddzień swej męki. Podczas niej ustanowił swój wieczny testament: Najświętszy Sakrament swej obecności – Eucharystię (o czym mόwi czytane wtedy w liturgii słowa drugie czytanie z pierwszego listu św. Pawła do Koryntian).

Wielki Piątek

To jedyny dzień w roku liturgicznym, w którym nie celebruje się Mszy Świętej, jako że tego dnia Jezus – Baranek Paschalny – umierał na krzyżu za nasze grzechy, po czym został złożony w grobie. Te wydarzenia są też celebrowane podczas liturgii. Bardzo skromna oprawa, obnażony ołtarz oraz kolor czerwony szat liturgicznych mają podkreślać jego pełen powagi i zadumy charakter. Po Modlitwie Powszechnej jest czytana Męka Pańska (z Jana, 18-19) i adorowany Krzyż, na którym umierał nasz Zbawiciel. Po czym następuje już tylko rozdanie Komunii Świętej i przeniesienie Najświętszego Sakramentu okrytego welonem do specjalnego zaciemnionego miejsca w Kościele, zwanego ciemnicą, na znak złożenia Jezusa do grobu.

Wielka Sobota

W ten dzień Kościół trwa przy Grobie Pańskim, rozważając Mękę i Śmierć Chrystusa, a także Jego zstąpienie do otchłani. W otchłani, jak nam każe wierzyć Kościόł zgodnie z tradycją, Jezus ogłasza wieść o pokonaniu śmierci wszystkim zmarłym przed wiekami. W godzinach porannych zaleca się sprawowanie Godziny Czytań i Jutrzni (modlitw brewiarzowych Psalmami) z udziałem ludu. W atmosferze zadumy, modlitwy i postu Kościόł oczekuje w ten sposób na Zmartwychwstanie Chrystusa celebrowane podczas liturgii Wigilii Wielkiej Nocy, która następuje po zapadnięciu zmierzchu.

Liturgia Zmartwychwstania Pańskiego

Wigilia Paschalna jest długim oczekiwaniem na Zmartwychwstanie Chrystusa. Towarzyszy jej:

– liturgia światła, która wyraża czuwanie wiernych na modlitwie w oczekiwaniu na zbawcze wydarzenia;

– czytanie licznych (dziewięciu, choć ilość czytań można ograniczyć) fragmentów Pisma Świętego, głównie ze Starego Testamentu, wraz ze śpiewaniem Psalmów, które mają za zadanie wprowadzić w atmosferę potężnego działania Bożego w historii ludzkości, od stworzenia świata, a w nim człowieka, poprzez przymierze z Abrahamem, cudowną interwencję zbawczą w stosunku do Izraela nad Morzem Czerwonym, zapowiedź nowego, trwałego Przymierza zawartego w sercach ludzkich; wszystko, co się spełniło w ofierze Jezusa Chrystusa i do czego mamy przystęp w sakramencie chrztu (czytanie z Nowego Testamentu); wreszcie uroczyste Alleluja i Ewangelia zapowiada długo oczekiwane Zmartwychwstanie Chrystusa; po niej następuje:

– liturgia odnowienia przyrzeczeń chrzcielnych (lub udzielania chrztu i innych sakramentów, kiedy są kandydaci) na znak potwierdzenia przez uczestników przyjętego planu Bożego; całość kończy,

– liturgia eucharystyczna, która wieńczy dzieło zbawienia Jezusa Chrystusa.

Ponieważ całość wydarzeń paschalnych dokonuje się podczas tej liturgii Wielkiej Nocy, Kościόł poleca, by zaraz po jej zakończeniu odbyła się uroczysta Procesja Rezurekcyjna (z łac. resurrectus – zmartwychwstały), mająca za zadanie obwieścić światu fakt zmartwychwstania Jezusa Chrystusa. Mocna jeszcze tradycja przedsoborowa (chodzi o Sobór Watykański II) stawia tę procesję na początku Mszy Zmartwychwstania Pańskiego w niedzielny poranek wielkanocny. Jednak niedzielna Eucharystia jest już praktycznie tylko kontynuacją obwieszczania przez Kościόł dzieła zmartwychwstania Chrystusa, Jego zwycięstwa nad śmiercią i grzechem, które dokonało się poprzedniej nocy.

xWB