Kraszewski – geniusz wielu dyscyplin

Kraszewski doczekał się własnej ławeczki na bialskim placu Wolności

Kraszewski ma szczególne zasługi dla polskiej literatury. Oprócz rekordowej liczby publikacji, udało mu się opisać świat ówczesnej polskiej prowincji. Dlatego cieszy się niezwykłą estymą u ludzi żyjących w małych ojczyznach. Autor 232 powieści, tysięcy listów, pism krytycznoliterackich i podróżopisarskich oraz wielu innych artykułów, krytycznie bądź pochlebnie odniósł się do wszystkich idei XIX wieku: do spadku po Oświeceniu, epoki napoleońskiej i sarmatyzmu, mesjanizmu i romantyzmu, idei młodych pozytywistów i emancypacji kobiet, do sprawy kontaktu i porozumienia między Polakami a Żydami, Francuzami, Cyganami, Rosjanami, Niemcami, a także do tożsamościowego dyskursu Ukraińców, Litwinów i innych narodowości.

Dziwić więc może stwierdzenie, że nie cenił specjalnie swego dorobku literackiego. Od czasów studenckich, kiedy przebywał w Wilnie, uważał siebie za niespełnionego historyka. Utwory związane z przeszłością zaczął tworzyć, by móc wypełnić czymś czas po aresztowaniu i skazaniu przez władze carskie za udział w spisku studenckim. Zgodnie z prawomocnym wyrokiem, miał trafić na Kaukaz w roli prostego sołdata carskiej armii. Koneksje rodzinne sprawiły jednak, że nie trafił do wojska i zajął się pisaniem czterotomowego dzieła „Historia Wilna”. Potem podjął się przygotowania „Anafielas”, które zapewniło mu ogromną wdzięczność Litwinów. Pisana jedenastozgłoskowcem, częściowo rymowana pieśń z podań Litwy składała się z trzech tomów: „Witolorauda”, „Mindows” i „Witoldowe boje”. Zakochany w mrocznych dziejach Litwy, stworzył jeszcze książki „Litwa starożytna” i „Litwa za Witolda”. Bardzo znaczące okazało się dzieło „Polska w trzech rozbiorach”.

Kiedy zamieszkał w Żytomierzu na Wołyniu i zajął się wydawaniem czasopism, sporo miejsca poświęcał badaniom historycznym i edycji źródeł historycznych. Do tego dochodziły jeszcze setki niepublikowanych, a często niepodpisanych szkiców, artykułów, recenzji, notatek, wreszcie dziesiątki tysięcy listów. Niejako dla rozrywki pisał wiersze, nowele i dramaty. Zapamiętany też został jako zapalony podróżnik. Z nieodłącznym szkicownikiem i ołówkiem odwiedził Włochy, Szwajcarię, Francję i Niemcy. Z każdej wyprawy pisał cykl wnikliwych i wyczerpujących relacji podróżniczych okraszanych rysunkami. Jak zapewnia wieloletnia dyrektor romanowskiego muzeum, Kraszewski miał wielki talent plastyczny. Objawiał się on w rysunkach, grafikach, akwafortach, obrazach olejnych i malarstwie na porcelanie. Kiedy przestawał malować, zajmował się grą na fortepianie i komponowaniem. Dał się też poznać jako wytrawny krytyk muzyczny i propagator muzyki (m.in. promował Stanisława Moniuszkę i braci Wieniawskich).

Kraszewski, nie bez powodu nazywany przez współczesnych autorytetem moralnym i duchowym przywódcą narodu, położył ogromne zasługi dla polskiej publicystki. Publikował w licznych czasopismach warszawskich, lwowskich, krakowskich i poznańskich, gdzie wypowiadał się z pasją na różne tematy. Poczesne miejsce w historii dziennikarstwa zapewniło mu redagowanie i wydawanie dwóch pism: „Ateneum”(ukazały się 44 tomy) i „Rachunków”, pisanych i wydawanych już na emigracji (lata 1866-69). Pod koniec życia związał się z francuską agencją wywiadowczą, za co został osądzony. Wprawdzie policji pruskiej nie udało się przedstawić przekonujących dowodów na działalność agenturalną Kraszewskiego w Niemczech, ale został skazany na trzy i pół roku więzienia w twierdzy Magdeburg. Wywołało to falę oburzenia w całej Europie, bo wcześniej jako cenionego literata nagradzali go król Włoch Emanuel i cesarz Austrii Franciszek Józef. Sędziwy więzień odsiedział półtora roku w twierdzy, po czym otrzymał 6-miesięczny urlop ze względu na zły stan zdrowia. Pobyt w więzieniu tak zaważył na jego psychice, że w rok po jego opuszczeniu zmarł w Lozannie (1887 r.). Pogrzeb zorganizowany w Krakowie zgromadził 11 tysięcy osób.

Józef Ignacy Kraszewski był w wielu sprawach wyjątkowy. Interesował się: literaturą swych czasów, nauką, polityką, pięknymi kobietami i kondycją człowieka nowożytnego, zjawiskami nadnaturalnymi i wojskowością, ironią i groteską, rysunkiem i fotografią. Jego dokonania popularyzuje istniejące od 57 lat romanowskie muzeum.

Istvan Grabowski