Dziedzictwo sakralne regionu: Podlaska Częstochowa

Obraz łaskami słynący

Sanktuarium ma bazylikę pw. Św. Anny, wybudowaną w stylu renesansu lubelskiego przez potężny ród Sapiehów, który w XVI wieku obrał Kodeń na siedzibę rodową. W kościele od przeszło 380 lat znajduje się cudowny obraz Matki Bożej Kodeńskiej, znanej jako Matka Boża Gregoriańska lub Madonna z Guadalupe. Obraz ma ciekawą historię. Został podstępnie wykradziony około 1630 roku przez Mikołaja Sapiehę z kaplicy papieskiej na Watykanie i przywieziony na Podlasie.

Wizerunek Matki Bożej Kodeńskiej, zwanej też Królową Podlasia, doceniono koronami papieskimi w 1723 roku i od tamtej pory słynie z licznych łask objawianych pielgrzymom. Kodeńskie sanktuarium dwukrotnie odwiedzał święty Jan Paweł II. Pierwszy raz w roku 1969, z okazji centralnych uroczystości 150-lecia diecezji siedleckiej. Druga wizyta była związana z 50. rocznicą powrotu obrazu Matki Bożej Kodeńskiej z wygnania na Jasnej Górze. Podczas tych uroczystości wygłosił płomienne kazanie, w którym w poetyckim stylu nazwał Matkę Bożą "Tą, która sprawia jedność".

Malownicza kalwaria

Za bazyliką rozbudowany jest rozległy teren Kalwarii Kodeńskiej, z ruinami zamku Sapiehów z XVI wieku oraz kaplicą zamkową pw. Ducha Świętego. Kalwaria Kodeńska stanowi dla pątników z różnych stron kraju miejsce kultu religijnego. Znajdują się tam plenerowe, gruntownie odnowione stacje Drogi Krzyżowej, utrzymane w konwencji sztuki ludowej, wystawa rzeźb z cyklu „Martyrologium Polskie” oraz plenerowe stacje różańcowe. Kalwaria usytuowana została wokół dawnego placu zamkowego, na miejscu nieistniejących już murów obronnych. Teraz latem odbywają się tu malownicze Jarmarki Sapieżyńskie z postaciami w strojach z minionych epok.

Stąd spławiano zboża

W połowie XVII wieku Kodeń uważany był za znaczący ośrodek miejski i handlowy. Miasto miało 400 solidnych domów i ponad 3 tys. mieszkańców. Korzystało z prawa do sześciu jarmarków i stanowiło centrum dóbr możnego rodu Sapiehów. Obejmowały one 7 folwarków i 28 wsi. Niedaleko Kodnia przebiegały trakty handlowe o międzynarodowym znaczeniu. Każdy, kto chciał dostać się na Ruś, raczej nie omijał tego grodu. Żeglownym Bugiem spławiano zboże z Podlasia, Polesia i Wołynia do nadbałtyckich portów. Bogacili się nie tylko Sapiehowie.

Ostatni okres świetności przeżyło miasto za czasów Elżbiety z Branickich Sapieżyny. Zaradna właścicielka kazała zbudować letnią rezydencję rodu w duchu barokowo-klasycystycznym. Tu skupiało się życie dworskie, przeniesione ze starego zamku, pamiętającego jeszcze czasy założyciela miasta Iwana Sapiehy. Kodeński zamek zaliczany był do grupy późnogotyckich, nizinnych. Po śmierci Elżbiety i jej syna możny ród przeniósł rezydencję do Krasiczyna, a niezamieszkany zamek popadł w ruinę. Ostatni akord nastąpił w latach trzydziestych XX wieku, kiedy rozebrano mury zamku, a z pozostałej po nim cegły wzniesiono dom pielgrzyma.

Rekonstrukcja dawnego Kodnia

Parafia kodeńska, prowadzona przez klasztor Misjonarzy Oblatów Maryi Niepokalanej, samorząd gminy oraz Państwowa Służba Ochrony Zabytków doprowadzili do restauracji sławnego ongiś grodu. Koncepcja gruntownej zmiany oblicza osady nabiera coraz żywszych kolorów. Opracowaniem konserwatorskim objęto: dawny rynek, zamieniony w latach międzywojennych w niezbyt ciekawy skwerek, wzgórze zamkowe oraz tereny wokół niego, sięgające na błonia do rzeki Bug. W bezpośrednim sąsiedztwie rynku zakończony został remont kapitalny bazyliki Św. Anny. Stworzono obok niej tzw. ogród rajski z różnymi gatunkami kwiatów i krzewów ozdobnych.

15 kwietnia 2011 r. rozpoczęły się prace budowlane, mające na celu renowację starej części domu pielgrzyma oraz realizację szerszej koncepcji rozbudowy tegoż obiektu. 2 lipca 2012 r., w święto Matki Bożej Kodeńskiej, biskup siedlecki Zbigniew Kiernikowski dokonał poświęcenia nowej części Domu Pielgrzyma. Wzbogacił się on o przestronną, klimatyzowaną salę jadalną z profesjonalną kuchnią. Pojawiła się również sala konferencyjna oraz taras widokowy. Dwa nowe pomieszczenia są w stanie pomieścić 150 osób.

Kodeńską atrakcją dla pielgrzymów są też historyczne krypty umieszczone w podziemiach bazyliki. Niegdyś były one usytuowane pod kaplicami i prezbiterium kościoła Św. Anny, ale dostać można się było do nich tylko z nawy głównej. Nie zaglądano do nich ponad 60 lat, gdyż po II wojnie światowej wejścia do podziemi zostały zamknięte. Aby udostępnić je zwiedzającym, należało podnieść posadzkę w nawie głównej, a w podziemiach wydrążyć dodatkowy korytarz łączący krypty oraz zbudować oddzielne wejście zewnętrzne.

Galeria historycznych postaci

W dwóch kryptach z otworami wentylacyjnymi zbudowanymi w XVII wieku umieszczono trumny ze szczątkami znaczniejszej szlachty kodeńskiej. W pozostałych, za szybami, znalazły się gipsowe postacie osób, które wywarły znaczący wpływ na rozwój Kodnia. Wygląd postaci przebranych w stroje z epoki zaprojektował prof. Stanisław Słonina z wydziału rzeźby warszawskiej ASP.

Galerię otwiera biskup diecezji podlaskiej Henryk Przeździecki, który przyczynił się do powrotu w 1927 roku obrazu Matki Bożej z Częstochowy do Kodnia i powierzył pieczę nad sanktuarium Misjonarzom Oblatom Maryi Niepokalanej. Po drugiej stronie oglądać można figurę Elżbiety z Branickich Sapieżyny, która pod koniec XVIII wieku uruchomiła w Kodniu kilka manufaktur sukienniczych i sprowadziła z Niemiec fachowców specjalizujących się w wyrobie cienkiego płótna i galanterii stołowej. Sapieżyna zatrudniła też spolonizowanego Irlandczyka Mac Claira, który urządził ogrody przy Placencji.

W galerii 12 postaci historycznych na szczególną uwagę zasługuje Mikołaj Pius Sapieha. Jego dziełem było rozpoczęcie budowy murowanej świątyni pw. Św. Anny, obecnej bazyliki. W połowie września 1631 roku przywiózł on do Kodnia obraz Matki Bożej Gregoriańskiej, wykradziony podstępnie z Rzymu. Początkowo znajdował się on w kościele zamkowym św. Ducha, na dzisiejszej kalwarii. W historii Kodnia znacząco zapisali się umieszczeni teraz obok siebie wojewoda trocki Kazimierz Sapieha i biskup łucki Stefan Rupniewski. Wojewoda odbudował kościół św. Anny po pożarze w roku 1680, wyposażył go i bogato przyozdobił. Za jego rządów odbyła się konsekracja bazyliki w 1686 roku. Natomiast biskup Rupniewski dokonał w 1723 roku koronacji cudownego obrazu, sprowadzonego przez Mikołaja Piusa Sapiehę.

Ojcowie oblaci zadbali o to, aby zwiedzający poznali postaci magnatów i duchownych związanych z Kodniem, a także historię ich dokonań.

Istvan Grabowski