Towarzystwo Przyjaciół Nauk o niepodległości

Nie można pominąć zasług działaczy TPN w upamiętnieniu walk o niepodległość. A. Szulik był inicjatorem odbudowy kopca Legionów w Żerocinie a obecnie jest zaangażowany w akcję sadzenia „Dębów Niepodległości”. Z kolei Sz. Kalinowski wspierał organizacyjnie rekonstrukcję kopców w Mariampolu, Żakowoli Radzyńskiej i Żerocinie. Był też jednym z pomysłodawców Marszów Szlakiem Legionów po Podlasiu, ponadto kilkanaście razy podczas odsłonięcia pomników czy tablic na Podlasiu, wygłaszał główne przemówienia.

To nie wszystko. Działacz TPN był pomysłodawcą i realizatorem w 2010 r. większości imprez z okazji 90-lecia nadania J. Piłsudskiemu Honorowego Obywatelstwa Białej Podlaskiej a sukcesem zauważonym w całym kraju okazało się zorganizowanie przez niego w 1991 r. prac porządkowych na zniszczonym polskim cmentarzu wojennym z 1920 r. w Brześciu, o czym pisaliśmy w poprzednim wydaniu „Podlasiaka”.

Założyciel Towarzystwa Przyjaciół Nauk

Płk dr Marian Kowalski (1921-1996) był przez 25 lat prezesem TPN i redaktorem naczelnym „Rocznika Międzyrzeckiego”. Publikując wspomnienie o legioniście Stanisławie Machowskim”, pisał o Naczelnym Wodzu, ani razu nie wymieniając nazwiska J. Piłsudskiego. (T.3). Pojawiło się ono dopiero w artykule z 1978 r. pt. „60 lecie odzyskania niepodległości Polski 1918-1978”.

Wspólnie z  J. Sroką w kolejnych „Rocznikach (1974-78 r.) publikował „Upamiętnione miejsca walki i męczeństwa południowego Podlasia”. Prawie wszystkie ocalałe pomniki niepodległości, zwłaszcza upamiętniające walki z Armią Czerwoną, zostały przez autorów pominięte.

Wybitny popularyzator dziejów Podlasia

Dr Józef  Geresz (1944-2018) wygłosił wiele prelekcji nt. dziejów regionu, przez kilka lat w „Katolickim Radiu Podlasia” miał stały felieton historyczny. W tygodniku „Podlaskie Echo Katolickie” opublikował kilkaset odcinków z cyklu „Z dziejów Podlasia”. Kilkanaście ostatnich dotyczyło okresu 1914-1920 r. Był autorem pozycji zwartych: „Ku Niepodległej: (sierpień 1915 na Południowym Podlasiu)”, „Z dziejów rozbrojenia okupantów na południowym Podlasiu w listopadzie 1918 roku”, „Listopad 1918 na Południowym Podlasiu”, "Wobec Cudu nad Wisłą" (sierpień 1920 r. na południowym Podlasiu). Tuż przed śmiercią wydał  „Tak rodziła się Niepodległość. Południowe Podlasie 1918 r.”

W III tomie Rocznika opublikował fundamentalny artykuł „Napaść Niemców na Międzyrzec 16.XI.1918 r.", w którym pierwszy raz zostało wymienione nazwisko J. Piłsudskiego. W ostatnim numerze wrócił do tematu i pod tym samym tytułem dodał nowe ustalenia, które są tak ważne dla mieszkańców grodu nad Krzną. Drogi do niepodległości opisał w „Roczniku”, publikując: „Pobyt Legionów Polskich na Podlasiu w roku 1915” oraz „Z dziejów pobytu Józefa Piłsudskiego na Podlasiu”.

Nauczyciel radzyńskich szkół

Dr Stanisław Jarmuł (1927-2005) był autorem monografii „Szkice z dziejów Radzynia Podlaskiego i byłego powiatu radzyńskiego”. W  „Roczniku” opublikował wiele artykułów poświęconych tematyce gospodarczej miasta w XVIII i XIX w.  Okres I wojny światowej w  regionie opisał w artykule pt. "Społeczeństwo powiatu radzyńskiego w walce o niepodległość Polski w latach 1914-1918". Przybliżył w nim przede wszystkim działalność Polskiej Organizacji Wojskowej. Pisał też do radzyńskiego „Grota”, „Aspektu” i in.

Inicjator „Marszu-Patrol”

Roman  Sidorowicz (1955-2018) - sekretarz TPN. Był pomysłodawcą w 1996 r. patriotycznej imprezy „Marsz-Patrol”, który jest organizowany w rocznicę „Krwawych Dni Międzyrzeca”, kiedy to miasto zaatakowali w dniu 16 listopada 1918 r. niemieccy „huzarzy śmierci”. Zginęły wówczas co najmniej 44 osoby cywilne i peowiacy.

Zapomniane wydarzenie zostało w ciekawy sposób zorganizowane. Uczestnicy imprezy plenerowej poznają je poprzez obraz, dźwięk, dotyk czy zapach. Jest to żywa lekcja lokalnej historii i stanowi ważny element wychowania patriotycznego. W „Roczniku Międzyrzeckim” opublikował dwa artykuły: „Jedna pamięć - dwa pomniki: w 50 rocznicę ponownego odsłonięcia Pomnika Bohaterów Miasta”  oraz „Wydarzenia listopada 1918 r. w naszej pamięci”.

Wszechstronny promotor idei niepodległościowej

Dr Szczepan Kalinowski to pasjonat obu Naczelników, jak w dedykacji napisała  B. Wachowicz. Z własnej kolekcji przygotował wystawy i wygłaszał o J. Piłsudskim prelekcje w 35 miejscowościach, jest autorem blisko 100 artykułów o Marszałku i jego epoce, od naukowych poczynając, kończąc na licznych publikacjach w podlaskich tygodnikach. Kolekcjoner piłsudczanów, chętnie się nim dzieli, eksponował je na licznych wystawach, m.in.: w Białej Podlaskiej, Dubecznie, Grabanowie, Huszczy, Kąkolewnicy, Konstantynowie, Lublinie, Łosicach, Łózkach, Łukowie, Międzyrzecu Podlaskim, Mielniku, Romanowie, Rudnikach, Siedlcach, Sworach, Warszawie. O podlaskiej drodze do niepodległości, wielokrotnie opowiadał słuchaczom  Katolickiego Radia Podlasia i Radia  Lublin, TVP Lublin, zaś TAI w Warszawie relacjonowała prace porządkowe na cmentarzu wojennym z 1920 r. w Brześciu.

Pierwszy artykuł w "Roczniku" pt. „Józef Piłsudski – wódz i mąż stanu” opublikował w 1999 r. Potem kolejne: „Udział partii i organizacji politycznych południowego Podlasia w tworzeniu "białej" i "czarnej" legendy J. Piłsudskiego w okresie II Rzeczypospolitej”, „Marszałek Józef Piłsudski w życiu społecznym Międzyrzeca Podlaskiego w okresie II Rzeczypospolitej” i „Legiony na Podlasiu w 1915 r. zwiastunem niepodległości”.

Oprócz „Rocznika Międzyrzeckiego”, o Naczelnym Wodzu i walce o niepodległość pisał m.in. w „Podlaskim Kwartalniku Kulturalnym”, „Roczniku Bialskopodlaskim”, „Roczniku Konstantynowskim”, „Radzyńskim Roczniku Humanistycznym”, „Gościńcu Bialskim”, „Moja Parafia, Moja Rodzina”, „My. Pierwsza Brygada", „Podlasiaku”, „Słowie Podlasia”, „Tygodniku Podlaskim”, Samorządowcu Międzyrzeckim”, „Wiadomościach Gminnych”, „Zeszytach Łukowskich”. Wydał też dwie publikacje zwarte: „Szlakiem Legionów po Podlasiu” oraz „Józef Piłsudski Honorowym Obywatelem Białej Podlaskiej”, które były główną lekturą dla  uczestników konkursów szkolnych w Białej Podlaskiej i Międzyrzecu Podlaskim.

Z okazji 100. rocznicy pobytu Legionów na Podlasiu, przygotował w 2015 r. wystawę w Muzeum J. I. Kraszewskiego w Romanowie (500 eksponatów) pt. „Na stos rzucili życia los”. W 2017 r., z okazji 150. rocznicy urodzin J. Piłsudskiego, z własnej kolekcji przygotował w Filii AWF w Białej Podlaskiej wystawę pt. „Prasa z okresu żałoby narodowej po śmierci patrona uczelni” (wcześniej w Lublinie), a w 2018 „ J. Piłsudski w plakacie polskim”.

W roku stulecia niepodległości przygotował wystawę planszową „Legiony na Podlasiu zwiastunem niepodległości”, która dotychczas była eksponowana w Siedlcach, Legnicy, Białej Podlaskiej (BCK, I LO im. J. Kraszewskiego, II LO im. E. Plater, OHP), Radzyniu Podl., Międzyrzecu Podlaskim (MOK i LO im. gen. W. Sikorskiego), Rokitnie, Rudnikach, Włodawie. W KK „Piast”, w ramach „Podlaskich Spotkań Literackich”, wygłosił wykład i przygotował ekspozycję nt. „J. Piłsudski w literaturze polskiej”. Podczas XIV Zjazdu Towarzystw Regionalnych Lubelszczyzny w Międzyrzecu Podlaskim wygłosił wykład „Ziemia przechowuje prochy, ludzie pamięć. Pomniki niepodległości na Południowym Podlasiu”. W MOK eksponuje wystawę  „J. Piłsudski na afiszach i plakacie”.

O skali działań wiceprezesa TPN, w roku 100-lecia niepodległości, świadczy fakt, iż oprócz licznych prelekcji i wykładów zorganizował kilkanaście ekspozycji z własnej kolekcji. Tylko 11 listopada bieżącego roku jednocześnie prezentował wystawy w sześciu miejscowościach: Biała Podlaska, Międzyrzec Podlaski, Rudniki, Siedlce, Włodawa oraz Skoki na Białorusi.